Kök Hücre ve Tüp Bebek Tedavisi

Kök hücre, embriyonik ve yetişkin olarak iki kısımda incelenmektedir. Son yıllarda doğuma yardımcı uygulamalarda kullanılmasına gerek olmayan hücreler, çiftlerin müsaadesi ile kök hücre çalışmalarında kullanılmaktadırlar.

Hücre nedir, kök hücre nedir?

Hücre, insanların doku ve organlarını oluşturan en küçük yapı taşıdır.  Sağlıklı bir insanda var olan hücreler, sürekli olarak kendini yenilemeli, çoğalmalı ve onarmalıdır. Vücutta tüm doku ve organların yapısını oluşturan hücreler kök hücrelerdir. Kök hücreler, organizma içinde yer alan tüm hücrelere dönüşebilir ve ana hücre olarak tanımlanır. Vücutta ihtiyaç duyulan her bölgede yer alan kök hücreler, hastalanan veya hasarlanan tüm doku ve organların yenilenmesinde rol oynar. Vücutta gereksinim duyulan hücre tipine dönüşen kök hücreler; hastalık, yaralanma ve diğer sebepler ile oluşan organ ve doku hasarı ya da kaybını onarmaktadır.

Kök hücreler bölünebilen yapıya sahip olduklarından aynı türden kök hücrelerin oluşumunda rol oynarken aynı zamanda kas ya da kan hücrelerine dönüşebildikleri için çok önemlidir. Kök hücreler, henüz anne karnındayken gelişimin ilk basamaklarında önemli rol oynayarak, organ ve dokuların oluşumunu sağlamaktadır. 

Kök hücreler, sınırsız çoğalabilme yetisine sahiptir ve kesinlikle çoğalmayı bırakmazlar. Ayrıca kök hücreler, koşullar oluştuğunda vücutta ihtiyacı olan doku veya organa uyumlu hücreye dönüşebildikleri için acil durumlarda vücudun kurtarıcısı olmayı başarmaktadır. Kök hücreler özellikle de bu özellikleri sayesinde, kurtarılması gereken doku ve organları kurtarır, hasarlı dokuların onarım sürecini hızlandırır.

Tüp bebek tedavisinde kök hücre kullanımı

Kök hücreler üzerine çalışmalar asıl olarak ortalama 50 yıl önce başlamıştır. Daha çok da kanser hastalıklarının tedavisinde kök hücre kullanımı üzerine odaklanılmıştır. Kanser hastalıklarının tüm dünyada artmasıyla birlikte uzmanlar, kemik iliğinden alınan hücrelerin kan hücresine dönüştüğünü bulmuşlar ve bununla birlikte tıp alanında büyük bir çığır açılmıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda insanlardan alınan kök hücrelerin kas, damar ve kemik hücrelerine de dönüşebildiği bulunduktan sonra kök hücre tedavisi sadece kan kanseri hastalığına çare olmaktan çıkmış, hemen tüm hastalıkların tedavisinde büyük rol oynamaya başlamıştır. Ama çok uzun yıllar kök hücre tedavisi kanserin iyileştirilmesi amacına yönelik uygulanmış ve araştırılmıştır. 

Yapılan araştırmalarda bulunan diğer bir husus da; kök hücrelerin sadece kemik iliğinde bulunduğuna dair fikirlerin yanlış olduğudur. Kök hücreler vücutta; kemik hücreleri dışında kas, sinir, göz, deri ve karaciğer gibi doku ve organlarda da mevcuttur. Hatta bilim insanlarının yaptıkları çalışmalar 1998 yılında göstermiştir ki, insan embriyosundan da kök hücre elde edilebilmektedir. İşte bu veri ile kök hücrenin tüp bebek tedavisi yoluyla elde edilmesinin ya da kök hücre tedavisi ile tüp bebekte başarı şansının artmasının önü açılarak tıp dünyasında bir çığır açılmış oldu.  

Bazı durumlarda yetişkin bir kişiden alınan kök hücreler, insan vücudundaki tüm hücreler ile uyum sağlamakta sorun yaşayabilir. İşte bu durumda da embriyodan alınan kök hücre sayesinde sorunun giderilmesi mümkün olabilmektedir. Embriyodan alınan kök hücreler, vücudun tüm doku ve organlarına dönüşebilmekte ve kesinlikle bu konuda herhangi bir sınırlama da bulunmamaktadır. Embriyodan elde edilen kök hücreler ile ilgili çalışmalar hala devam etmesine karşın, kök hücrelerin kanser gibi kalıtsal hastalıkların oluşturduğu doku ve organlara aktarımı konusundaki veriler çok önemlidir. 

Kısırlık tedavisinde kök hücre dönemi

Son yıllarda hız kesmeden devam eden araştırmalar sonucunda kök hücrelerin pek çok hastalığın tedavisine ek olarak kısırlık tedavisinde de etkin olarak kullanılacağı belirlenmiştir. Bu konudaki araştırma ve çalışmaların hızla devam etmesine karşın henüz Alzheimer, Parkinson gibi hastalıkların kesin tedavisinin kök hücreler yardımıyla bulunduğunu söylemek için erken olacaktır. Kök hücrelerin kullanılma amacı ve etki alanı yukarıdaki tanımlamalar ile sınırlı olmayıp, sadece hastalıkların tedavisinde kullanılmak değil, tedavide aktif rol oynayacak ilaçların yapımında da önemli bir yere sahip olmasıdır. Bunun yanında kök hücrelerim embriyolardan nakli sağlanmasıyla birlikte kısırlık sebepleri tam olarak belirlenebilmekte ve gelecek nesillere bunun aktarılmasının önüne de geçilmektedir.

Kök hücre ile kısırlık tedavisi

Doğal yolla gebelik elde edememe sebeplerinden en sık karşılaşılanlar; kadının yumurta sayısının yetersiz olması, rahmin embriyonun tutunabileceği olgunluğa erişememesi ve erkeğin menisinde sperm olmaması şeklinde sıralanabilir. Bunlar tedavisi imkansız gibi görünmekle birlikte, uygulamaya konan yeni yöntemlerle tedavi edilebilecek sorunlar haline gelmektedir. 

Son dönemde yapılan birkaç çalışma; azospermi olan, yani menisinde hiç sperm olmayan erkeklerde kök sperm hücresinden laboratuvar ortamında olgun sperm hücresi geliştirilebileceğini gösteriyor. Daha önceki dönemlerde testiste olgun sperm hücresi yalnızca “spermatogonium” adı verilen kök hücrelerle geliştirilebilmekteydi. Ancak son zamandaki bilimsel çalışmalar testis içinde her zaman kök hücrelerin olabileceğini ve bunların hormon tedavisi ile olgun spermlere dönüşebileceğini gösteriyor. 

Bilim insanları azospermik bir grup erkeğin testislerinden aldıkları biyopsi parçalarının içindeki sperm kök hücrelerini öncelikle izole ettiler. Ardından bioreaktör ile hücrelerin kuyruk gelişimini tamamlamış spermlere dönüşmesini sağladılar. Bu şekilde elde edilen spermler henüz tüp bebek tedavisinde kullanılmamış, deneysellik aşamasında kalmış olsa da bunun üzerinde çalışılmaya devam edilmektedir.

Yumurta üretiminin olmadığı kadınlarda vücuttan alınan hücreyle yumurta yapılabilir mi? 

Kök hücre tedavisinin uygulandığı alanda hücre canlanması olmakta, hasarlı ya da aktivitesini kaybetmiş hücreler yeniden üretime geçebilmektedir. Bu bakımdan yumurtlama işlevi sona ermiş kadınların yumurtalıklarında da aslında az sayıda da olsa yumurta hücresinin bulunduğu, ancak bu hücrelerin aktif olmadığı göz önünde bulundurulmalıdır. Bu durumda pasif konumdaki yumurta hücrelerini yeniden aktifleştirebilmek için, kök hücre uygulaması yapılması ve yeniden yumurta üretimi olması düşünülmektedir. Yani yumurtalıklarda kök hücre tedavisi ile yumurta yaratmak değil, kalitesi düştüğünden zayıflayan yumurtaları canlandırmak amaçlanmaktadır.  

Rahmin embriyoyu tutabilirliği kök hücre tedavisi ile artırılabilir mi?

Gebelik oluşabilmesi için embriyonun rahme tutunmuş olması, rahim içi duvarından beslenebiliyor olması gerekmektedir. Bunun için de rahim içi alıcılığı da denilen rahim içi dokusunun olgunlaşması, yeterince kalınlaşması çok önemlidir. Zira yeterince kalınlaşamayan rahim içi dokusuna embriyo tutunamamakta ve gebelik gerçekleşememektedir. İşte bu tür bir sorunu olan kadınlarda rahim içine uygulanan kök hücre tedavisinin işe yarayabileceği yönünde görüşler bulunmaktadır. Ancak bu fikirler henüz yeterli bilimsel çalışma ve veri ile desteklenmiş değildir. Bu sebeple de uygulanamamaktadır.

Kök hücre çalışmalarında hedeflenen şey nedir?

Kök hücrelerinin üretimini yardımcı üreme teknikleri sağlamaktadır. Kök hücre elde edilmesindeki en etkili kaynaklar embriyo ve embriyo dışı dokulardır. İnsanoğlu, bilim konusunda her zaman hayalci yaklaşımlar sergilerken, kök hücre ve onun tıp dünyasındaki kullanımı da bundan etkilenmektedir. Kök hücrelerin araştırılması ve kullanımı ile ilgili asıl amaç; şu anda insanlarda görülen tüm hastalıkların giderilmesini sağlamak, sonrasında da gelecek nesillere bu hastalıkların aktarımının engellenmesi ve embriyolardan alınan kök hücreler yardımıyla kısırlık olayının tamamen ortadan kaldırılmasıdır. Kök hücrelerin özellikle son yıllarda sıklıkla kısırlık ve tüp bebek tedavisi ile birlikte anıldığı görülmektedir. Bundaki en büyük etken, sperm üretimi olmayan erkeklerde sperm üretiminin sağlanması, daha doğrusu sperm varlığı olan, ancak var olan spermlerin yumurtayı dölleyecek kabiliyeti olmayan hücrelerin bunu başarmasının amaçlanmasıdır.

Kök hücre teknolojisi tüp bebek hastalarına neler sunabilir?

Dünyada ilk kez 2015 yılında tüp bebek tedavisinde kök hücre kullanılmış ve dünyanın ilk kök hücre bebeği dünyaya gelmiştir. Kök hücre tedavisi ile elde edilmesi planlanan tüp gebelikte prosedür, anne adayının yumurtalık kök hücrelerinden alınan mitokondriya enjekte edilerek yumurtalarının kalitesini artırılması şeklinde olmuştur. Çoğu üreme tıbbı uzmanına göre bu işlem, tüp bebek tedavisindeki sonraki büyük ilerlemeleri başlatacak önemli bir atılımken, bazı bilim insanları bu konuda daha şüpheci yaklaşmaktalar.

Yani “kadınların yumurtalıklarında kök hücreler var mı? Bu da yeni yumurta üretebilecekleri anlamına mı geliyor?” gibi sorular bir yana, kadınların zaten yaşam boyunca sahip olacakları yumurtalarla doğdukları da hesaba katılmalı mı?
Boston’daki Massachusetts Hastanesi’ndeki bir grup,  yumurtalığın koruyucu astarına sıkışmış kök hücreleri keşfettiğinde taze yumurtalar üreyebildiği, bunların da olgunlaşabildiği dogması ortaya çıkmıştır. Bu bulgu aslında, yaşam boyunca yeni yumurtaların üretildiğini ve tüp bebek tedavileri için aslında sınırsız sayıda yumurta olabileceğini ortaya koydu. Bu veriden hareketle de daha yaşlı yumurtaların gençleşmesinin mümkün olabileceği düşüncesi doğmuştur. 

Peki, kök hücreler yumurtalıklara nasıl bir etki ediyor da gebe kalmak mümkün olabiliyor?

Buradaki temel fikir; genç, ilkel hücrelerdeki mitokondrilerin, yani hücresel enerji jeneratörlerinin tüp bebek tedavisi için toplanan olgun yumurtalardan çok iyi işlev görmesi şeklindedir. Bu mitokondrileri toplama ve anne adayının olgun yumurtalarına enjekte etme ile yumurtaların kalitelerinin artması ve dolayısıyla da gebelik beklenmektedir. Uzmanlara göre bu tedavi, yumurtaların embriyo gelişimi için enerji seviyelerini artırarak yumurta sağlığını iyileştirmek için tasarlanmıştır. Kök hücre uygulamasıyla yapılan tüp bebek tedavilerinde hamileliğin gerçekleşmesi bakımından pek çok olumlu vaka resmi olarak rapor edilmiş durumdadır. Yani kök hücre tedavisinin, diğer pek çok sağlık sorununa olduğu gibi kısırlığa da çözüm sunabileceği yorumu yapılabilmektedir. Zira kök hücre tedavisi, önceki tüp bebek denemelerinde çok kötü kalitede embriyo elde edilmesi ve yetersiz yumurta sayısı gibi sorunlarda başarı sağlayabilmiştir. 

Bağımsız kurumların gerçekleştirdiği doğurganlık araştırmaları kök hücre konusunda ne gösteriyor?

Bu konu ile ilgilenen uzmanların çoğu, yumurtalığa taze mitokondri eklemenin yaşlı yumurtaları tekrar gençleştirmeye yardımcı olacağı yorumunun yapılabileceğini, ancak bu konuda az sayıda kanıt olduğunu söylemekteler. Yaşlı yumurtaların daha az doğurgan olmasının nedeni, hücre bölünmesinden düzenli bir şekilde geçme yetisine sahip olmamalarıdır. Bu yüzden taze mitokondri eklendiği vakalarda kromozom dengesizlikleri oluşma riski de bulunmaktadır. Olgunlaşmamış yumurtalara eklenen mitokondrilerin de bunu her zaman tamamen düzeltebileceğine dair henüz bilimsel bir kanıt yoktur.

Bazı bilim insanlarına göre de, yaşlı kadınlarda sorun yumurtalarındaki nükleer genomun kalitesidir ve daha fazla mitokondri eklemek bu soruna yardımcı olmayabilir. Ayrıca embriyonun bu çok hassas zamanda manipüle edilmesi nükleer genom için daha fazla soruna da neden olabileceği için uygulamanın güvenirliği düşündürücüdür. Ancak halen dünyada bu teknikle çok sayıda bebek dünyaya gelmiş ve bunlar şimdi 20’li yaşların başında, sağlıklı bir şekilde yaşamlarına devam etmekteler.

Sonuç olarak; doğurganlık sorunları olan çiftler ve bireyler genellikle tıbbi araştırmalardaki en son gelişmeleri benimser ve etkililik veya güvenlikle ilgili çok az veya hiç kanıt bulunmayanları bile denemeye hazırdır. Kök hücre araştırmaları ve rejeneratif tıp, son 10 yılda ortaya çıkan tıp biliminin en tartışmalı alanları arasındadır ve doğurganlık da dahil olmak üzere hemen hemen her sağlık sorunu için her derde deva olma umudunu taşımaktadır.